راه اندازی و تجهیز آزمایشگاه

برای راه اندازی آزمایشگاه به شکل اصولی باید جواب ۵ سوال را داشته باشید.
تجهیزات خاصی که برای آزمایشگاه خود نیاز دارید به پنج سوال بستگی دارد:
۱. چه چیزی را تست و آزمایش می‌کنید؟
۲. کدام آزمایش و تست را نیاز دارید و چندبار در روز انجام می‌شود؟
۳. آیا قصد آزمایش در چندین مکان را دارید؟
۴. آیا فضای آزمایش در دسترس است؟
۵. جامعه مورد نظر شما چه کسانی هستند؟

مراحل راه اندازی و تجهیز آزمایشگاه قدم به قدم
برای راه اندازی آزمایشگاه، با داشتن پاسخ ۵ سوال می‌توان تشخیص داد ابتدا برای آزمایشگاه چه تست و آزمایش‌هایی مورد نیاز هست، سپس با مطالعه شرح آزمایش‌ها، لیست دستگاه‌ها و شیشه‌آلات و متراژ مورد نیاز آزمایشگاه تخمین می‌شود. سپس باید مکان آزمایشگاه را انتخاب کنید. این مکان باید تهویه هوای مناسبی داشته‌باشد، نور خوبی داشته‌باشد، دسترسی در داخل شرکت به سهولت انجام‌شود و از همه مهم‌تر لوله کشی گاز و آب و خروجی فاضلاب باید به صورت استاندارد انجام‌شود.

۱. ابتدا آزمایش‌های مورد نیاز را لیست کنید
لیست آزمایش‌ها و تعداد دفعات آزمایش در روز تعداد پرسنل مورد نیاز آزمایشگاه، فضای مورد نیاز و از همه مهم‌تر موارد دستگاه‌ها را مشخص می‌کند. برای مثال در صنعت شکلات سازی آزمایش مواد اولیه، آزمایش کنترل کیفیت فرایند تولیدی و آزمایش‌های کیفیت محصول نهایی صورت می‌پذیرد. کنترل کیفی مواد اولیه شامل آزمایشاتی مثل اندازه گیری رطوبت، آزمایشات پراکسید و اسیدیته، تعیینPH ، تعیین سختی آب، تعین کلر آب، تعیین بریکس، اندیس پروکسید روغن و غیره است. این موارد برای کنترل کیفی محصول باید از قبل بر روی مواد غذایی انجام گیرد تا درجه کیفیت هر یک از مواد اولیه مشخص گردد و در صورت بی کیفیت بودن مواد اولیه آن‌ها را رد کرده و از مواد اولیه بهتری استفاده شود.

۲. انتخاب مکان مناسب آزمایشگاه
حال با توجه به قدم اول می‌دانیم چه تعداد پرسنل نیاز داریم، به ازای هر پرسنل دست کم ۴ متر مربع فضا لازم است تا امکان آزمایش‌ها فراهم شود. در آزمایشگاهی که ۴ نفر مشغول به کار هستند یک اتاق با حداقل مساحت ۱۶ متری کفایت می‌کند. از جمله موارد مهم دیگر در آزمایشگاه تهویه هوای مناسب و نورگیری خوب است. به دلیل کار حساس و مهم این قسمت باید حتماً شرایط کاری پرسنل مناسب باشد تا خطا به حداقل برسد.

۳. سکوبندی و میزبندی مناسب آزمایشگاه برای شروع به کار
از مهمترین و اساسی‌ترین ارکان آزمایشگاه سکوبندی مناسب است که باید استاندارد و با دقت انجام شود تا بیشترین استفاده از فضا صورت گیرد. سکوبندی با کابینت‌های معمول بسیار متفاوت است. سکوبندی دارای چهارچوب فولادی به صورت زیرساخت است و دارای رویه ضد اسید به همراه مواد دو جزئی ضداسید است. لبه‌های سکو دارای نبشی‌های pvc برای جلوگیری از ریختن مواد اسیدی روی افراد است.

سکوبندی در آزمایشگاه میکروبی و شیمی متفاوت است چراکه در آزمایشگاه شیمی برخی از بسته‌های مواد شیمیایی حتماً باید دور از نور مستقیم یا به دور از هرگونه نور قرار بگیرند یا تعدادی از مواد شیمیایی باید در دماهای پایین و ثابت انبار شوند. پس نیاز است تعداد بیشتری کابینت، قفسه، کشو ثابت و متحرک و کمد قرار داده‌شود. همین‌طور جنس کمدها باید به گونه‌ای باشد که اگر مواد شیمیایی امکان تبخیر یا تصعید داشته‌باشند اولاً بخارات از کمدها خارج نشود، دوماً مقاومت کمدها به قدری بالا باشد که در اثر ماندگاری مواد شیمیایی دچار خوردگی، زنگ زدگی و به طور کلی تخریب نشوند. در آزمایشگاه‌های میکروبی نیاز کمتری به انواع کمدها و قفسه‌ها دیده می‌شود و بیشتر باید امکانات و شرایط مناسب برای تمیز نگه داشته شدن محیط و جلوگیری از پخش آلودگی‌ها فراهم شود.

۴. تجهیز آزمایشگاه با خرید دستگاه‌ها و شیشه آلات
از قدم اول با توجه به دانستن لیست آزمایش‌های مورد نیاز و با مطالعه شرح هر آزمایش، می‌دانیم چه دستگاه و شیشه‌آلاتی در فرایند به کار می‌رود. با داشتن لیست دستگاه‌ها، بهتر است لیست دستگاه‌ها را برای شرکت‌های عرضه کننده بفرستید و از هر کدام لیست قیمت تهیه کنید و به صورت ترکیبی از چند شرکت خرید کنید تا اگر کیفیت یکی از شرکت‌ها پایین بود به صورت کامل متضرر نشوید.

برای جانشانی دستگاه‌ها اول تجهیزات بزرگ مانند هود لامینار و هود شیمیایی را تهیه و جانشانی کنید. سپس به دنبال دستگاه‌های کوچک مانند آون و انکوباتور و دستگاه‌های اندازه گیری بروید.
۵ قدم آخر راه اندازی و دستورالعمل‌های آزمایش است.
قدمی که در ایران به خوبی رعایت و اجرا نمی‌شود. فراهم کردن دستگاه‌های با کیفیت و اقلام مورد نیاز بدون دستوالعمل اجرای مناسب و بدون آموزش، ناکارآمد است. برای مثال دستگاه هود لامینار که یک اتاق clean room کوچک است، باید قبل و بعد هر بار استفاده با الکل و ضد عفونی کننده‌های مختلف، استریل شود تا کارآیی بالایی داشته‌باشد. این در حالی است که برخی از آزمایشگاه‌ها در کشور درب دستگاه هود لامینار را بعد از استفاده باز می‌گذارند و این خود عاملی برای آسیب به دستگاه و عملکرد نادرست و خسارت به آزمایشگاه است.

در هر آزمايشگاه مستندات زير در ارتباط با تجهيزات فني بايد موجود باشد:

الف) فهرست تجهيزات موجود در آزمايشگاه

آزمايشگاه باید فهرستي از تجهيزات موجود با ثبت محل استقرار هر يک، داشته باشد. در اين فهرست مي توانيم جهت سهولت رديابي، به هر تجهيز شماره يا کد شناسايي بدهيم. اين فهرست بايد به روز بوده و چنانچه تجهيزي خريداري و يا از سرويس خارج گردد باید در آن ثبت شود.

ب) سوابق مربوط به خريدتجهيزات

درخواست خريد، فاکتور فروش، سوابق ارزيابی و تاييد کيفيت دستگاه قبل از استفاده درآزمايشگاه و سوابق مربوط به آموزش کارکنان برای کاربری دستگاه

پ) شناسنامه تجهيزات

به منظور شناسايی هر تجهيز و معمولا در يک برگ تهيه مي شود و حاوي اطلاعات مربوط به مشخصات دستگاه، کاربران ويژه (در موارد مقتضي )، تاريخ خريد و تاريخ شروع به کار دستگاه در آزمايشگاه، وضعيت دستگاه در هنگام خريد (نو، مستعمل، بازسازي شده)، چگونگي تماس با شرکت سازنده يا پشتيبان و ساير توضيحات لازم مي باشد.

شناسنامه تجهيزات بايد تا مدت زماني که از تجهيز در آزمايشگاه استفاده مي گردد، حفظ شود.

ت) دستورالعمل فني تجهيزات

اين دستورالعمل براي هر يک از تجهيزات بطور جداگانه و با استفاده از دستورالعمل سازنده که همراه دستگاه مي باشد و همچنين مراجع علمي معتبر تهيه مي گردد و حاوي کليه اطلاعات ضروري مربوط به دستگاه و نحوه کاربرد آن مي باشد.

اين اطلاعات عبارتند از:

• چگونگي کاربري: شرح مرحله به مرحله نحوه کار با دستگاه
• نحوه کنترل و نگهداري: کليه اقداماتی که به اين منظور بايد انجام شود، فواصل نگهداري (روزانه، هفتگي، ماهانه و… ) و پارامتر هاي مورد ارزيابي در نگهداري (مثلا دما ، حجم ، فشار، دور در دقيقه و…)
• مراحل اقداماتي که در صورت نياز به تعمير بايد انجام گيرد
• ملاحظات ايمني جهت کار با دستگاه

دستورالعمل فني تجهيزات بايد تا مدت زماني که از تجهيز در آزمايشگاه استفاده مي شود، حفظ گردد.

ث) log Book

دفترچه يا برگه ای که در کنار هر تجهيز قرار می گيرد و اطلاعات مربوط به هر بار استفاده از دستگاه، شامل نام کاربر تاريخ و ساعت استفاده از دستگاه، وضعيت دستگاه در شروع و خاتمه کار را مشخص می نمايد.

ج) سوابق مربوط به کنترل و نگهداري تجهيزات

کليه اقدامات پيشگيرانه که به شکل ادواري (روزانه، هفتگي، ماهيانه …) جهت کنترل، نگهداري و سرويس تجهيز در داخل آزمايشگاه انجام
مي شود بايد ثبت و مستند گردد. جهت ثبت اقدامات انجام شده و نتايج بدست آمده، مي توانيم دفتري را اختصاص دهيم يا جهت سهولت فرم مخصوصي را به دلخواه طراحي نماييم. در هر حال اطلاعات زير حتما بايد ثبت گردد:

• نام و محل استقرار دستگاه ( وکد شناسايي در صورت کدگذاري دستگاه ها)
• فاکتور مورد کنترل ( مانند دما ، حجم ، فشار ، دور در دقيقه و…)
• زمان و فواصل انجام کار
• نتايج حاصله
• در صورت وجود اشکال، اقدامات اصلاحي انجام شده ( اين اقدامات ممکن است تنظيم و يا تعميردستگاه باشد)
• فرد مسئول

چ) سوابق مربوط به سرويس يا تعمير تجهيزات  

هربارکه اقدامي در خارج از آزمايشگاه جهت پيشگيری از خرابی (سرويس دستگاه ) و همچنين تعمير دستگاه پس از خراب شدن آن، انجام مي شود بايد مکتوب و مستندگردد و در پوشه يا فايل مربوط به آن دستگاه نگهداری شود. جهت سهولت ثبت اقدامات انجام گرفته مي توان فرمي را به دلخواه طراحي نمود. طراحي اين فرم نيز اختياري است ولي بايد حداقل حاوي اطلاعات ذيل باشد:

نام و محل استقرار دستگاه ( وکد شناسايي در صورت کدگذاري دستگاه ها)

تاريخ خروج از کار و تاريخ سرويس يا تعمير

مسئول و نحوه ضدعفوني دستگاه قبل از سرويس يا تعميرتا در هنگام سرويس يا تعمير هيچگونه احتمال آلودگي براي تعميرکار وجود نداشته باشد. جهت انجام اين کار مي توان از محلول هاي تجاري آماده استفاده نمود. در صورت عدم دسترسي به اين محلول ها، مي توان از الکل ۷۰ درصد استفاده نمود که به تجهيزات آسيب نمي رساند.

شرح تنظيمات يا تعميرات انجام شده (که بطور معمول در فاکتور ارائه شده يا برگه الصاق شده به فاکتور، توسط شرکت پشتيبان درج مي گردد)

مسئول و نحوه تائيد فني دستگاه پس از سرويس يا تعمير و قبل از ورود به جريان کار (حداقل شامل آزمايش بر روي کنترل هاي تجاري و ارزيابي نتيجه مورد انتظار)